Kalendher Jawa

Kalendher Jawa

Kalendher Jawa kuwi dietung miturut saka peredharane mbulan, kaya kalendher Islam. Kalendher liya ana sing dhasare saka lakune srengenge. Miturut sajarah, sadurunge bangsa Hindhu teka ing Tanah Jawa, wong Jawa wis duwe kalendher dhewe kang diarani Pranata mangsa, kang dadi paugerane para among tani. Pranata mangsa iki adhedhasar peredharane rembulan (Komariah). Wiwitane pranata mangsa mung dumadi saka 10 mangsa, lan sawise tanggal 10 April yakuwi pungkasane mangsa kasapuluh banjur nunggu mangsa pisanan (Kasa utawa Kartka) yakuwi ing tanggal 22 Juni. Mangsa nunggu mau kesuwen saengga ditetepake mangsa ka sewelas (Destha utawa Padrawana)) lan karolas (Sadha utawa Asaji) saengga genep dadi rolas sasi.

Kalendher Saka diwiwiti tanggal 15 Maret taun 78 Masehi. Taun Saka padha karo Taun Masehi yakuwi didhasarake saka peredharan srengenge (Syamsiah). Kalendher Saka uga merang sataun dadi 12 sasi padha karo kalendher Pranata mangsa lan kalendher Masehi. Wiwit dina Jemuwah Legi tanggal 1 Sura taun Alip 1555, trep karo tanggal 1 Muharam taun 1043 Hijriah utawa tanggal 8 Juli 1633, kalendher Pranata Mangsa diowahi dening Sultan Agung lan dijumbuhake karo kalendher Hijriah (Kalendher Islam).

Dina ing kalendher Jawa

Jeneng Dina

Cacahing dina ing kalendher Jawa (Saptawara) uga ana pitu kayadene ing kalendher Masehi lan Hijriah, mung pocapan lan cara panulisane wae kang rada beda, yakuwi Ngaat, Senen, Selasa, Rebo, Kemis, Jemuwah lan Setu. Jroning petungan Jawa, saben dina nduweni sipat utawa watek dhewe-dhewe. Dina Ngaat, wateke samudana, tegese seneng imba-imba, dina Senen wateke samuwa, tegese kudu apik kabeh pakaryan, dina Selasa wateke sujana, tegese sarwa ora percaya, dina Rebo wateke sembada, tegese sarwa kuwat lan manteb, dina Kemis wateke surasa, tegese seneng mikir jero, dina Jemuwah wateke suci, tegese resik tingkahlakune, dene dina Setu wateke kasumbung, tegese seneng pamer.

Arane dina ana ing kalendher Jawa lan padhanane ing basa Jawa kuna, basa Indonesia lan basa Arab kaya kasebut ing tabel ngisor iki:

Tabel dina Jawa, Indonesia lan Arab/Islam
Jeneng dina Jawa anyar	Jeneng dina Jawa kuna	Jeneng dina Indonesia	Jeneng dina Arab/Islam	Solah bulan marang bumi
Ngaat/Minggu	Adite	Minggu	Ahad	Meneng
Senen	Soma	Senin	Itsnayn	Maju
Selasa	Hanggara	Selasa	Tsalaatsa	Mundur
Rebo	Buda	Rabu	Arba'a	Mangiwa
Kemis	Respati	Kamis	Khamiis	Manengen
Jemuwah	Sukra	Jum'at	Jum'aat	Munggah
Setu	Tumpak	Sabtu	Sabt	Tumurun

Dina Mulya

Kabudayan Jawa ngurmati dina-dina kang dianggep mulya utawa wigati. Ing dina-dina iki sawetara masarakat Jawa isih mengeti kanthi manembah marang Gusti kang gawe urip. Dina mulya cacahe ana lima, yakuwi:

1. Siji Sura, minangka dina pisanan (taun anyar) ing kalendher Jawa. Sawetara masarakat ngayahi panyucen dhiri kanthi adus ing kali, sendhang, segara, utawa ing ngomah lan sawengi muput ora turu. Sawetara masarakat liyane nanggap lan nonton wayang kulit lan liyane ana uga kang ziarah menyang panggonan suci lan nglakoni tapabrata utawa medhitasi. Tanggal siji Sura uga wektu kang becik kanggo ngresiki pusaka, kaya keris, tumbak lsp.
2. Aboge, cekakan saka Alip (taun pisanan) - Rebo (Buda) - Wage (dina pungkasan ing pasaran). Ing dina Aboge iki dipercaya tumuruning "Wahyu Manuswa", ing ngendi manungsa wiwit duwe isin, beda karo kewan.
3. Daltugi, cekakan saka Dal (taun kalima: Dal) - Setu (tumpak) - Legi (dina pasaran kaloro). Ing dina Daltugi iki dipercaya tumuruning "Wahyu Suryaningrat" utawa "Wahyu Jalma", mengeti ananing wong lanang.
4. Hanggara Asih, yakuwi dina Selasa Kliwon, dipercaya tumuruning "Wahyu Cakraningrat" utawa "Wahyu Jatmika", kanggo nata donya.
5. Jemuwah Legi (Sukra Manis) utawa Dina Purnama, kang tegese pepak. Para wanita wiwit nglairake jabang bayi.

Pasaran

Saliyane dina, ing kalendher Jawa ana petungan pasaran (pancawara) kang cacahe ana lima yakuwi Pahing, Pon, Wage, Kliwon lan Legi. Miturut petungan Jawa, saben dina pasaran duwe watek dhewe-dhewe, yakuwi Pahing wateke melikan tegese seneng marang barang kang katon, Pon wateke pamer, tegese seneng mamerake kang didarbeni, Wage wateke kedher utawa kaku atine, Kliwon wateke micara yakuwi seneng nggubah basa, lan Legi wateke komat utawa sanggup nampa werna-werna kahanan. Kanggo cethane jeneng pasaran, makna lan parape kagambarake tabel ing ngisor iki:

Tabel pasaran
Pasaran	Makna	Patrap
Pahing	Pait	Madhep
Pon	Petak	Sare
Wage	Cemeng	Lenggah
Kliwon	Asih	Jumeneng
Legi	Manis	Mungkur

Jeneng Wulan

Cacahing wulan ana ing kalendher Jawa kuwi ana 12, nanging jeneng lan puterane ora padha karo kalendher Masehi, amarga diitung miturut peredharanne bulan. Yen dipadhakake karo kalendher Masehi, saben tahun ana geseh watara 11 dina.

Tabel wulan Jawa lan wulan Islam
Jeneng wulan Jawa		Jeneng wulan Islam		Jeneng Jawa kuna		Makna
Sura		Muharram		Warana		Rijal
Sapar		Safar		Wadana		Wiwit
Mulud		Rabiul awal		Wijanga		Kanda
Bakdamulud		Rabiul akhir		Wiyana		Ambuka
Jumadilawal		Jumadil awal		Widada		Wiwara
Jumadilakhir		Jumadil akhir		Widarpa		Rahsa
Rejeb		Rajab		Wilapa		Purwa
Ruwah		Sya'ban		Wahana		Dumadi
Pasa		Ramadhan		Wanana		Madya
Sawal		Syawal		Wurana		Wujud
Sela		Dzulkaidah		Wujana		Wusana
Besar		Dzulhijjah		Wujala		Suwung

Umur saben sasi (wulan) ing kalendher Jawa beda-beda, yakuwi ana kang umur 29 dina lan ana kang umur 30 dina . Klompok kasiji dumadi saka taun kapisan (Alip), katelu (Jimawal), kaenenm (Be) lan kapitu (Wawu), klompok kaloro dumadi saka taun kaloro (Ehe), kapapat (Je) lan kawolu (Jimakir), dene klompok katelu dumadi saka taun kalima (Dal). Kanggo luwih cethane pirsani tabel ing ngisor iki:

Tabel umur utawa cacahing dina ing Taun Jawa Kurup Arbangiyah (Kalendher Sultan Agung)
Jeneng wulan Jawa		Jeneng wulan Islam		Taun Jawa 1,3,6,7		Taun Jawa 2.4.8		Taun Jawa 5
Sura		Muharram		30		30		30
Sapar		Safar		29		29		30
Mulud		Rabiul awal		30		30		29
Bakdamulud		Rabiul akhir		29		29		29
Jumadilawal		Jumadil awal		30		30		29
Jumadilakhir		Jumadil akhir		29		29		29
Rejeb		Rajab		30		30		30
Ruwah		Sya'ban		29		29		29
Pasa		Ramadhan		30		30		30
Sawal		Syawal		29		29		29
Sela		Dzulkaidah		30		30		30
Besar		Dzulhijjah		29		30		30

Cathetan: Tabel iki isi cacahing dina ing Kurup Arbangiyah (ABOGE) sing diwiwiti dina Rebo Wage tanggal 1 Sura Taun Alip 1747 windu Kuntara, wuku Kulawu nganti dina Senen Paing tanggal 29 Besar Taun Jimakir 1866 windu Sancaya utawa tanggal 23 Maret 1936 Masehi. Kanggo cacahing dina saben sasi ing kurup liyane, pirsani Kurup

Jeneng Taun

Taun Jawa cacahe ana wolu lan ditata jroning siklus wolung taunan kang disebut windu. Siklus wolung taunan kang diarani windu iki ana patang golongan, yakuwi: windu Adi, windu Kuntara, windu Sengara lan windu Sancaya.

Ana sawetara ciri wigati jroning pranatan taun Jawa, yakuwi: Nguri-uri kabudayan asli Jawa kayadene pawukon kanggo tandha pranatan wektu (klairan lan sapanunggalane), sarta Primbon lan petungan Jawa liyane. Bisa nglestarekake kabudayan Hindhu kang sugih bab kasusastran lan seni lan atusan taun ngrenggani kabudayan Jawa, uga nyelaraske karo petungan Arab kayadene penanggalan Hijriyah kanggo nggampangake mengeti dina-dina riyaya lan ibadah Islam. Jeneng taun kang luwih spesifik yakuwi yen tanggal 1 Sura tiba ing dina Jemuwah, dijenengake taun Sukraminangkara (taun urang), wateke: sithik udan. Yen tiba dina Setu, dijenengake taun Tumpak-maenda (taun wedhus), wateke: sithik udan. Yen tanggal 1 Sura tiba dina Ngaat, dijenengake taun Ditekalaba (taun klabang), wateke: sithik udan. Yen tiba dina Senen, dijenengake taun Somawertija (taun cacing), wateke: sithik udan. Yen tiba dina Selasa, dijenengake taun Anggarawrestija (taun kodok), wateke: akeh udan. Yen tiba dina Rebo, dijenengake taunBuda-wiseba (taun kebo), wateke: akeh udan. Yen tiba dina Kemis, dijenengake taun Respati-mituna(taun mimi), wateke: akeh udan.

Jeneng lan umure taun Jawa kaya kang kasebut ing ngisor iki:

• Alip (Purwana), umure 354 dina
• Ehe (Karyana), umure 355 dina (lawas), 354 dina (anyar)
• Jimawal (Anama), umure 354 dina
• Je (Lalana), umure 354 dina (lawas), 355 dina (anyar)
• Dal (Ngawanga), umure 355 dina
• Be (Pawaka), umure 354 dina
• Wawu (Wasana), umure 354 dina
• Jimakir (Swasana), umure 355 dina

Kurup

Kurup kuwi wektu sing lawase 120 taun. Saben satus rongpuluh taun genti kurup. Jeneng kurup antara liya:

• Kurup Jamingiyah, yaiku kurup sing diwiwiti ing taun Alip sing tanggal 1 Sura pas dina Jemuwah.
• Kurup Kamsiyah, yaiku kurup sing diwiwiti ing taun Alip sing tanggal 1 Sura pas dina Kemis.
• Kurup Arbangiyah utawa dikenali kanthi jeneng kurup ABOGE (Alip Rebo Wage). Kurup iki diwiwiti dina Rebo Wage tanggal 1 Sura Taun Aip 1747 windu Kuntara , wuku Kulawu lan rampung ing dina Senen Paing tanggal 29 Besar Taun Jimakir 1866 windu Sancaya, utawa tanggal 23 Maret 1936 Masehi.
• Kurup Salasiyah Pon utawa dikenal kanthi jeneng kurup Asapon (Alip Selasa Pon) sing diwiwiti tanggal 1 Sura dina Selasa Pon taun Alip 1867 , Wuku Langkir, Windu Adi utawa tanggal 24 Maret 1936 nganti dina Ahad Legi tanggal 29 Besar taun 1986 Jimakir, Wuku Kulawu, Windu Sangara utawa tanggal 25 Agustus 2052 Masehi.
• Kurup Isneniyah sing diwiwiti dina Senen Pahing tanggal 1 Sura taun Alip 1987 wuku Kulawu utawa tanggal 26 Agustus 2052 Masehi, nganti dina Setu Kliwon tanggal 29 Besar taun Jimakir 2106 wuku Kuningan utawa tanggal 28 Januari 2169 Masehi.
• Kurup Akadiyah, yaiku kurup sing diwiwiti ing taun Alip sing tanggal 1 Sura pas dina Ngaat.
• Kurup Sabtiyah, yaiku kurup sing diwiwiti ing taun Alip sing tanggal 1 Sura pas dina Setu.

Referensi

1. Upacara Pengantin Jawa, Dr. Purwadi, M.Hum. lan Dra. Enis Niken H., M.Hum, Penerbit Panji Pustaka Yogyakarta, 2007. ISBN 979-25-2725-9.
2. Joglosemar:Javanese Calendar and its Significance to Mystical Life
3. Ritual pengetan Siji Sura ing sawetara panggonan
4. Blog Semaransanta
5. Umur anyar sawise dijumbuhake karo penanggalan Hijriah
6. Penanggalan Jawa 120 Tahun Kurup Asapon dening H. Danudji, Dahara Prize, Edisi Pertama 2006, ISBN 979-501-454-4
7. Sirus Ki Demang: Penanggalan Jawa

http://jv.wikipedia.org/wiki/Kalendher_Jawa