DUMADINE KUTHA REMBANG

            Kutha Rembang manggon ana ing tlatah tanah Jawa sisih wetan. Sisih lor wewatesan karo samodra jawa, sisih kidul wewatesan karo Kabupaten Blora, sisih kulon wewatesan karo kabupaten Pati, lan sisih wetan wewatesan karo kabupaten Tuban. Kanthi panggonan kang strategis kuwi mula akeh wong manca kang teka neng tanah jawa kususe neng Kabupaten Rembang saperlu pengin dagang utawa golek tanduran-tanduran kang larang regane yen didol ing negara asale. Miturut crita udakara ing taun 1336 Saka, ana wong wolu sing asale saka Campa Banjar mlati teka neng tanah Jawa.

            Wong campa kuwi nduweni kaluwihan bisa gawe gula tebu. Wong Campa teka neng tanah Jawa mung kanggo gawe gula tebu amarga ing negarane wis akeh seng gawe. Wong- wong kuwi teka neng tanah Jawa ngliwati segara mengulon nganti tekan neng kali sing kiwa-tengene akeh wit Toktene (Bakau). Anggone teka neng tanah Jawa, wong Campa kuwi dipandhegani Pow Ie Din sing minangka dadi ketuane pelayaran. Bareng ngerti yen ing tanah Jawa akeh tanduran tebu wong Campa kuwi padha bungah amarga apa kang wis dilakoni kabeh ora muspra, apa kang digoleki wis ketemu, yakuwi tanduran Tebu.

            Wong-wong campa kuwi gawe omah/gudhang kanggo nyimpen tebu-tebu kang wis dibabat. Omah/gudhang digawe ana ing sisih kiwa tengene pategalan kang ana tandurane tebu, supaya anggone mbabat tebu ora kadohan saka gudhang. Saben wayah isuk Pow le din kang mandhegani pelayaran kuwi mrentah kanca-kancane kanggo nyiapake ubarampe kang arep di anggo mbabat tebu.

            Tebu- tebu kang wis dibabat banjur disimpen ing gudhang-gudhang kang wis dicepakake. Tebu-tebu kang wis disimpen ing gudhang yen wis akeh banjur diolah kanthi cara tradisional supaya dadi gula tebu. Gula tebu kang wis diasilake kuwi banjur digawa neng negara asale yakuwi negara Campa.

            Kanggo mujudake rasa sukur marang gusti, lan supaya anggone mbabat tebu ora ana alangan mula dianakake donga lan semedi bareng sadurunge mbabat tebu. Pategalan kang wit tebune wis dibabat mau banjur didadekake pomahan/pemukiman sing saiki kawentar kanthi jengen Kabongan, sing jenenge dijipuk saka tembung tokte/ bakau Ka-Bonga-an (kabongan) sing panggonane ana ing sisih kulon kutha Rembang.

            Ing sawijining dina, nalika pajar ing sasi Waisaka wong-wong padha miwiti “ngrembang”/mbabat tebu. Sadurunge mbabat tebu diwiwiti, kudu dianakake upacara suci lan semedi bareng nyenyuwun maring Gusti supaya anggone mbabat/ngrembang tebu ora ana bebaya. Upacara mbabat tebu kuwi diarani Ngrembang sekawit. Saka ukara Ngrembang kuwi banjur didadekake kanggo cikal bakal Kkutha Rembang kang mapan ana ing pesisir sisih wetan tanah Jawa. Miturut crita para sepuh upacara ngrembang sekawit dianankake ing dina rebo legi , minggu kasada sasi waisaka, taun saka 1337 kanthi candra sengkala Sabda Tiga  wedha Isyara.

---

Selengkapnya...

ASAL MULA DHESA LAN KALI KRAMAT ING TLATAH BATANG

Rikala dhisik Sultan Agung ngutus putrane Jaka Bahu kanggo babat alas roban.  Jaka Bahu akhire tumindak marang apa kang wis di utusake Sultan Agung kuwi mau. Amarga ana sing ngganggu Jaka Bahu kang lagi babat alas Roban, banjur Jaka Bahu nglakoni tapa, kanggo ngerteni apa sebabe kuwi mau.  Jaka Bahu ngerti yen kang ganggu iku mau bangsaning lelembut kang dipimpin Dadungawuk.  Banjur kedaden perang antarane Jaka Bahu lan Dadungawuk lan prjurite.

Dadungawuk bisa dikalahake dene Jaka Bahu lan janji ora bakal ngganggu Jaka Bahu lan prajurite Jaka Bahu.  Banjur babat alas kuwi mau dadi lancar.

Jaka Bahu banjur nerusake babat alas roban menyang arah kulon nganti teka ing kali gedhe yaiku kali Kramat.  Jaka Bahu kepikiran gawe bendhungan ing kali Kramat, amarga arep digawe sawah. Jaka Bahu tandhang gawe bendhungan.  Ananing banyu kang mili durung mesti, kadhang cilik uga ora Jaka Bahu ngerteni banyu kang mili iku gedhe lan ndadekaken bendhungan kuwi jebol.

Jaka Bahu goleki penyebabe kuwi mau.  Pranyata kang ndadekaken bendhungan kuwi jebol, yaiku ana watang prahu gedhe kang nglintangi bendhungan. Prajurite Jaka Bahu ora ana sing bisa nyingkirake watang prahu kuwi mau.  Bajur Jaka Bahu nglakoni tapa ing pinggiring kali kuwi mau kanggo ngentuki tenaga supaya bisa mindahake prahu.  Wektu iku malem jumat kliwon.  Jaka Bahu anggone tapa iku mau dilakoni kanthi sregep, lan ora dingerteni, wayah fajar Jaka Bahu ngentuki tenaga utawa kramat kang dikarepake.  Sakwise Jaka Bahu entuk keramat kuwi mau, banjur Jaka Bahu budhal menyang watang prahu kang nglintangi bendhungan.  Watang prahu sing maune gedhe katon cilik dene Jaka Bahu.  Jaka Bahu nekuk watang prahu mau kanthi tugel.

Kanthi watang mau tugel dene Jaka Bahu, bendhungan mau dadi lancar maneh.  Ananing bebayan dudu mung siji kuwi mau.  Bendhungan kang wis dadi kuwi mau jebol maneh.  Jaka Bahu ora nyerah kanggo goleki apa sebabe kuwi mau jebol.  Lan kasile tapa mau, Jaka Bahu ngerteni menawa ana gapura ing jero kedung.  Kang duweni kedung iku yaiku bangsaning lelembut kang wujude ula.  Bangsaning lelembut mau uga kang ngrusak bendhungan.  Kerajaan lelembut kuwi dipimpin dene Kala Drubiksa.  Jaka Bahu banjur ora terima, pagaweyane diganggu dene Kala Drubiksa lan prajurite.  Jaka Bahu tandhang, ngamuk ing istanane Kala Drubiksa.  Prajurite Kala Drubiksa akeh sing mati.

Kala Drubiksa ora trima.  Ora nganggo mikir suwe Kala Drubiksa banjur tandhang dewe metu nggoleki lan ngadhepi Jaka Bahu.  Jaka Bahu kang lagi ngamuk disruduk dene Kala Drubiksa, Jaka Bahu dicokot lan digubet kuwat dene Kala Drubiksa.

Ora kalah pokal kanthi tenaga kang kari sithik, Jaka Bahu bisa ucul saka gubetan kuwi.  Jaka Bahu mlayu golek papan kanggo umpetan.  Jaka Bahu uga arep mulihake tenagane kanggo ngadhepi Kala Drubiksa.  Ora dingerteni dene Jaka Bahu yen papan kang dienggo umpetan kuwi mau, uga Taman Keputren dene adine Kala Drubiksa yaiku Drubiksawati.  Drubiksawati kadung katresnan marang Jaka Bahu.  Amarga Jaka Bahu wis ngerti yen Drubiksawati kuwi adine Kala Drubiksa, banjur Jaka Bahu nggunakake katresnane Drubiksawati kanggo nggoleki wadine Kala Drubiksa.  Kanthi syarat Jaka Bahu kudu gelem nampa katresnane Drubiksawati.  Dubriksawati nyolongake pedhang Swedang kasektenane Kala Drubiksa.

Sakwise Jaka Bahu entuk pedhang Swedang mau, dheweke ora arep mateni Kala Drubiksa, ananing arep gawe kapok Kala Drubiksa.  Sakwise Jaka Bahu lan Drubiksawati nyandhang tresna, banjur Jaka Bahu karo prajurite budhal nggoleki Kala Drubiksa.  Jaka Bahu lan Kala Drubiksa banjur perang.  Ngerti pedhang Swedang ana ing Jaka Bahu, banjur Kala Drubiksa mlayu ngalor.  Jaka Bahu ngoyak, Kala Drubiksa kecekel.  Perang mau kandhek, banjur Kala Drubiksa janji menawa dheweke ora arep ngganggu kauripane manungsa.  Dene Jaka Bahu, Kala Drubiksa diwenehi papan panggonan kanggo uripe Kala Drubiksa sak prajurite ing Roban sisih lor.  Kala Drubiksa uga duweni jatah mangan asile bumi.

Ing wektu Jaka Bahu lan Kala Drubiksa mau rembugan, pedang Swedang mau diselehake ing pinggiring kali kang nikung kang dijenengi kali (Dang).  Ing sateruse papan kuwi mau dijenengi Klidang.  Lan daerah ing sekitare uga dijenengi Desa Klidang.

Ora ono maneh kang ganggu tugase Jaka Bahu ngrampungake bendhungan mau, saengga cepet bendhungan Kramat mau dirampungake.  Dadi tugase Jaka Bahu kanggo nyiapake daerah kanggo para tani ing daerah alas Roban kang uriping bangsa lelembut mau dadi rampung.

Amarga menange Jaka Bahu lan kalahe Kala Drubiksa, warga ing sekitaring kali mau uga seneng lan warga ngadakake sukuran ing kali mau.  Lan sukuran mau diarani Lomban.  Lomban mau didakekaken tradisi karo warga Klidang setahun sepisan kang ditibakake ing tanggal 1 syawal.

Menange Jaka Bahu mau, Sultan Agung ngangkat Jaka Bahu dadi Bupati Kendal.  Ananging Jaka Bahu isih ditugasi kanggo jupuk Putri Retno Rantan Sari kang dititipake ing dhesa kalisalak, supaya diboyong menyang Mataram.  Jaka Bahu tandhang, banjur methuki Retno Rantan Sari.  Tumeka ing Kalisalak, Jaka Bahu katresnan marang kaendhahane dhesa Kalisalak.

Joko Bahu uga ora lali methuki Pak Wongso, wong kang dititipi Retno Rantan Sari.  Sakwise Jaka Bahu nyampekaken kekarepane, Pak Wongso banjur nyerahake Retno Rantan Sari.  Jaka Bahu sing maune utusan saka Sultan Agung kuwi, malahan tandhang tresna marang Retno Rantan Sari.  Sadurunge Jaka Bahu wis ngerti yen Retno Rantan Sari arep dipek garwo karo Sultan Agung.  Nanging Rantan Sari uga katresnan marang Jaka Bahu.  Ora kelangan akal, Jaka Bahu kang bingung kudu piye, Jaka Bahu banjur nemoni Ki Ageng Cempaluk, kanggo nggoleki wejangan.

Ora disengaja ing Dhesa Kalibeluk ana putri kang rupane padha karo Rantan Sari kang jenenge Endang Muranti.  Banjur Ki Ageng Cempaluk ngongkon Joko Bahu menyang Kali Beluk methuki Endang Muranti.  Jaka Bahu budal menyang Kali Beluk banjur mboyong Endang Muranti menyang Mataram.  Endang Muranti diserahake Sultan Agung, nanging Sultan Agung ora curiga.

Endang Muranti uga semaput, amarga weruh kaendahane istana.  Barang wis sadar, banjur Endang Muranti ngakoni marang Sultan Agung, menawa dheweke dudu Retno Rantan Sari, Sultan Agung kuciwa lan duka.  Jaka Bahu dikon ngadhep Sultan Agung.  Jaka Bahu diwenehi hukuman, hukuman kuwi awujud tugas.  Tugas iku mau yaiku babat alas Gambiran.  Endang Muranti uga dibalekake ing Kali Beluk.

---

Selengkapnya...

Samin Surosentika

Ing Desa Tapelan Samin Surosentika dikenal dadi wong tani, sesepuh, guru kebatinan, lan ketuwa sing nglawan pemerintah kolonial Landa. Samin Surosentika uga dikenal Ratu Tanah Jawi utawa Ratu Adil Heru Cakra duwe gelar Prabu Panembahan Suryangalam. Miturut warga Samin neng Tapelan, Samin Surosentika dadi raja ora saka atine dhewe nanging dipilih rakyat utawa penganute. Yaiku wong saka Desa Tapelan, Ploso, Kedhiren, Tanjungsari. Samin Surosentika asale kuwi saka Desa Klopodhuwur, desa Tapelan kuwi panggonan penganute.

Samin Surosentika lair neng Desa Ploso Kedhiren, Randhublatung Blora. Dhewekke saka 5 sedulur kaya pandhawa lanang kabeh. Bapakke jenenge Raden Surowijaya neng Tapelan dikenal Samin Sepuh lan nyambut gawene Bormocorah utawa Kamituwa kanggo wong desa sing ora duwe, saka Bojonegoro, Jawa Timur.

Jeneng Samin Surosentika sing asli yaiku Raden Kohar. Jeneng kuwi banjur malih dadi Samin, yaiku jeneng kerakyatan. Sakwise dadi guru kebatinan jenenge malih dadi Samin Surosentika lan anak dhidhike ngundang Ki (Kyai) Samin Surosentika.

Samin Surosentika isih seduluran karo Kyai Keti neng Rajegwesi, Bojonegoro, uga isih seduluran karo Pangeran Kusumaningayu utawa Kanjeng Pangeran Kusumawinahyu. Pangeran Kusumaningayu kuwi jeneng liya kanggo Raden Mas Adipati Brotodiningrat sing mrintah Kabupaten Sumoroto saiki dadi dhaerah cilik neng Kabupaten Tulungagung. Samin Surosentika ora klebu petani mlarat, dhewekke duwetelung bau sawah, sabau tegalan, lan 6 sapi.

Taun 1890 Samin Surosentika wiwit ngembangake ajarane ing Klopodhuwur, Blora. Wong-wong ing sakiwa tengene, kayata saka Desa Tapelan, akeh sing merguru marang dhewekke. Wektu kuwi pemerintah kolonial Landadurung nggatekake ajaran Samin, amarga ajaran kuwi isih dianggep ajaran kebatinan utawa agama anyar sing ora ngganggu keamanan.

Taun 1903 Residen Rembang nglaporake yen ana 772 wong Samin sing kasebar ing 34 desa ing Blora sisih kidul lan ing dhaerah Bojonegoro. Kabeh sregep ngembangake ajaran Samin.

Taun 1905  wiwit ana perkembangan anyar, wong-wong desa sing nganut ajaran Samin Surosentika wiwit ngganti cara urip dhewekke saka kekancan saben dinane ing desane. Dhewekke wiwit ora gelem nyetor pari ing lumbung lan ora gelem mbayar pajeg, lan ora gelem nglebokake sapi lan kebone ing kandhang umum  bareng-bareng karo wong saka desa liyane sing ora wong Samin.

Taun 1907 wong Samin malih dadi 5000, pemerintah kolonial kaget lan keweden, apa maneh nalika krungu yen tanggal 1 Maret 1907 wong arep brontak. Wektu kuwi ing Desa Kedhung Tuban, Blora, ana wong Samin nganakake slametan. Wong Samin sing teka ing Desa Kedhung Tuban banjur dicekel, amarga dianggep nyiapke pembrontakan.

Tanggal 8 November 1907, Samin Surosentika diangkat penganute dadi Ratu Adil kang nduweni gelar Prabu Panembahan Suryangalam. Patang puluh dina sawise kedadean kuwi, Samin Surosentika dicekel Raden Pranolo, Ndara Seten (Asisten Wedana) ing Randhublatung, Blora, banjur dilebokake ing bekas obongan watu gamping. Sawise kuwi digawa ing Rembang, nalika ing Rembang dheweke ditakoni macem-macem. Banjur dhewekke karo wolong penganute diasingake ing luar Jawa. Samin Surosentika mati ing Padang taun 1914.

Kecekele ora ngilangake gerakan Samin. Wongsorejo, penganut Samin Surosentika sregep nyebarake ajaran Samin ing distrik Jiwan, Madiun. Neng Jiwan, Madiun wong-wong desa dipujuk supaya ora mbayar pajeg marang pemerintah kolonial. Banjur dhewekke karo kancane dicekel banjur diasingake.

Surohidin, mantu Samin Surosentika, lan Engkrak, murid Samin Surosentika, nyebarake ajaran Samin ing dhaerah Kabupaten Grobogan (Purwodadi). Karsiyah, penganut Samin ngembangake ajaran Samin ing Kajen, Pati. Penganut Samin nyoba nyebarke ajarane ing dhaerah Jatirogo, Tuban, nanging ora kasil.

Taun 1914 pemerintah kolonial ngunggahake pajeg. Ing Grobogan (Purwodadi) wong-wong Samin wis ora gelem ngormati Pamong Desa lan pemerintah Kolonial. Ing distrik Balareja, Madiun, wong-wong Samin mbodhoni aparat pemerintah kolonial. Tujuane sing utama yaiku: ora gelem mbayar pajeg.

Ing Kajen, Pati, Karsiyah dadi Pangeran Sendhang Janur, lan ngomong ing wong desa aja nganti mbayar pajeg.

Ing Desa Larangan, Pati, wong-wong Samin nyerang Lurah lan Polisi. Ing Desa Tapelan, Bojonegoro, wong-wong padha wae ora gelem mbayar pajeg. Padha ngancam Asisten Wedono, banjur padha dicekel lan dikunjara.

Samat, ketuwa pergerakan Samin neng Pati, ngajarake yen Ratu Adil arep teko yen lemah sing digadekake pemerintah kolonial dibalikke neng wong Jawa.

Taun 1915 upaya panyebaran ajaran Samin neng daerah Jatirogo gagal maneh.

Taun 1916 wong Samin golek dhaerah anyar. Ajaran mulai dikembangke neng daerah Undaan, Kudus.

Taun 1917 penganut Pak Engkrak nglawan pemerintahan karo apa sing diarani “partikel pasip”. Perlawanan kuwi njengkelake Londo, nanging akhire bisa dikalahke karo Londo.

Taun 1930 gerakan Samin rada mandeg amarga ora ana ketuwa sing kuat.

Taun 1945 Pak Engkrek saka Klopodhuwur, Blora, melu perang neng Surabaya mungsuhi Londo. Jarene dheweke arep mapak tekane Ratu Adil.

Samin Surosentika ora mung dadi intelektual tangguh nanging uga dadi pujangga Jawa Pesisiran sing urip sakwise Ronggowarsita (1802-1873). Pujangga kuwi uga dikenal pujangga rakyat. Samin Surosentika uga bisa diarani penerus tradisi pujangga Ronggowarsita, yaiku dadi pemberontak jamane, amarga kuwi uga pernah dilakoni pujangga Ronggowarsita neng karya-karyane.

Kanggo warga Samin sing wuta aksara jawa, Samin Surosentika ngajari lisan, utawa ceramah neng omah lan neng lapangan, sing diajarake Samin Surosentika yaiku bab sing pokok (intisari ajaran). Amarga sing diajarake mung pokok, ajaran kuwi kaya kurang komplit lan bingungake wong. Kuwi ketok neng tradisi lisan wong Samin neng Desa Tapelan.

Neng jero tradisi lisan neng Desa Tapelan kuwi ana pangucap sing kaya mangkene:

1. “Agama kuwi gaman, adam pangucape, man gaman lanang.”
2. “Aja drengki, tukar padu, dahpen kemeren. Aja kutil jumput, bedhog-colong.”
3. “Sabar lan trokal ampun ngantos drengki-srei ampun ngantos nyasapada ampun ngantos pek-pinek kutil-jumput bedhog-colong. Napa malih bedhog-colong, napa malih milik barang, nemu barang wonten ing dalan mawon kula simpangi.”
4. “Wong kudu ngerti ing uripe, sebab urip siji digawa selawase.”
5. “Wong enom mati uripe titip sing urip. Bayi uda nangis nger niku sukma ketemu raga. Dadi mulane wong niku boten mati. Nek ninggal sandhangan niku nggih. Kedah sabar lan trokal sing diarah turun-temurun. Dadi ora mati nanging kumpul sing urip. Apik wong selawase sepisan dadi wong selawase dadi wong.”
6. “Dhek jaman Landa niku njaluk pajeg boten trima sak legane nggih bebas. Gak gelem wis dibebasake. Kenek jagaya orang nyang. Jaga omahe dhewe. Nyengkah ing negara telung taun dikenek kerja paksa.”
7. “Pangucap saka lima bundhelane ana pitu lan pangucap saka sanga bundhelane ana pitu.”

8. “Wit jeng nabi kula lanang damel kula rabi tata-tata jeneng wedok pengaran Sukini kukuh dhemen janji buk bikah mpun kula lakoni.”
9. “turun”, “pangaran”, “sedulur lanang”, “sedulur wedok”, “salin sandhangan.”

---

Selengkapnya...

KEK ENGKRENG

          Crita iki nyritakake babagan critane Kek Engkreng, saka Pati.  Kacritakake yen Kek Engkreng urip ijen, nalika Kek Engkreng wis gedhe lan wis cukup umure, bapake lan simboke wis kapundhut dening Gusti. Bapake      Kek Engkreng nalika isih urip meling marang Kek Engkreng, “Kreng, yen bapak wis ora ana ing donya iki, lan ora bisa urip bebarengan marang kowe lan simbokmu bapak njaluk marang kowe kancani simbokmu, lan dadiya kowe bocah kang bekti marang wong tuwa,” pangandikane Bapake Kek Engkreng.

            Sawise Kek Engkreng ditinggal marang bapake, Kek Engkreng tinggal dhewe karo simboke lan dheweke tansah Bekti marang simboke.

            ”Kreng kae wedhuse di golekake pakan supaya suk yen gedhe bisa manak lan bisa dadi sangu uripmu besuk”. Pangandikane ibune.”

Selengkapnya...

GUSTI KANJENG RATU PEMBAYUN

Gusti Kanjeng Ratu Pembayun ziarahe Ratu Pembayun. Wajah Gusti Kanjeng Ratu Pembayun katon sumringah, akhire makam sing digoleki wis ketemu. H. Nieko sing dadi bojone katon lega lan semangat. Gusti Pembayun cerita marang Nieko, makam sapa sing diziarahi. Kemis sore iku, mangkat saka kraton kilen, Gusti Pembayun lan H. Nieko niat ziarah leluhur sing jenenge dikanggokake wong loro mau kanggo nyuwun pangestu.

“Iki makam Kanjeng Ratu Pembayun,” omonge putri sulung HB X.

“Banjur sing ing sisehe iki sapa?” takon Nieko

“Iki abdi kinasihe.”

 “Apa?”

“Abdi cedhake?”

“Oh, sekretaris pribadhine?”

“Ajudane,” tambah Gusti Pembayun

            Sang Sekar Kedaton banjur jelasake sapa Ratu Pembayun.

“Ratu Pembayun puteri sulung Panembahan Senopati. Garwane yaiku

Ki Ageng Mangir, sing mau makame kita sowani. Ki Ageng Mangir yaiku musuh Panembahan Senopati. Nalika Ratu Pembayun iku diutus dadi ledhek kanggo mikat Ki Ageng Mangir banjur diwenehake marang Ki Ageng Karanglo sing duwe ide, kepriye naklukake Ki Ageng Mangir. Beliau dimakamna ing kene,” ngendikane Gusti Pembayun HB X.

            “Nanging, kowe ora perlu kaya ngana kan?” ngendikane Nieko karo nyusul lungguh ing sisihe Gusti Pembayun. Wong loro kuwi  mau banjur ndonga.

Makam Kanjeng Ratu Pembayun, putri sulung  Panembahan Senopati ana ing komplek makam Ki Ageng Karanglo. Makam kuwi mau rong kilo saka wetan makam raja-raja Mataram. Beda banget karo makam raja-raja liya sing katon dirawat apik, komplek makam iku sedherhana. Pemakaman kuwi dadi siji karo pemakaman umum. Ing dheretan dhuwur mung ana rong nisan, sing didadekake siji karo sebidhang jubin keramik putih. Makam Ratu Pembayun ana ing sisih kulon lan makam abdi kinasihe Nyi Aditjara ing sisih wetan bagian ngisor nisan mau ditutupi kain mori. Pertandha dikeramatakake marang wong-wong sing paha ziarah. Ing ngisor makam iku ana makam liyane sing wis tuwa, katon ukuran saka nisane dawa lan gedhe. Ditiliki saka ukuran nisan Ratu Pambayun lan abdine, makam kuwi mau durung suwe dipugar.

            “Ruimiyin Kanjeng Ratu Pembayun mboten kersa dipun sekar,” ngendikane Ny. Among Arja Subaga, abdi dalem keraton kilen sing melu ziarah, (biyen Ratu Pembayun ora gelem dipasangi nisan).

Juru kunci makam Ki Ageng Karanglo, Panewu Surakso Ismail marang Bernas nuturake miturut carita sing dheweke oleh saka leluhure sing dadi juru kunci makam, Ki Ageng Karanglo kuwi mau salah sijine penasehat Panembahan Senopati, wektu Panembahan Senopati angel naklukake Ki Ageng Mangir, Ki Ageng Karanglo duwe gagasan kanggo ngalahake Ki Ageng Mangir. Carane, putri sulung Panembahan Senopati diutus dadi ledhek kanggo mikat Ki Ageng Mangir.  Amarga padha senenge, lorone akhire kawin. Ora ana alesan Ki Ageng Mangir kanggo ora sungkem marang mertuane, sing ora liya mungsuhe. Wektu iku Ki Ageng Mangir mati ing ngarep Panembahan Senopati, Ratu Pembayun lagi meteng.

Miturut Surakso Ismail, Panembahan Senopati duwe karep mateni keturunane Ki Ageng Mangir kabeh. Nanging, saka Ki Ageng Karanglo niat kuwi bisa dicegah. Amarga mateni jabang bayi berarti mateni Ratu Pembayun.

Weling Panembahan Senopati, yen anake lahir mengko, kudu dipateni supaya ora dadi musuh ing keluargane. Akhire Ratu Pembayun didadeake triman (wong sing ditakake saka kraton, diwenehake wong kanggo diasuh utawa didadeake bojo) lan diwenehake marang Ki Ageng Karanglo.

            “Ratu Pembayun menika banjur dijodohake karo putrane Ki Ageng Karanglo wektu iseh meteng,” ngendikane Surakso Ismail.

    Miturut Surakso Ismail, sejarahe dihapus supaya mungsuh Kerajaan Mataram bener-bener tuntas.

Salah sawijining abdi dalem makam nuturake, makam Ratu Pembayun kuwi ono ing Karanglo. Nanging iku mung tipu muslihat wae, ana muatan politise. Ana ing kono digawekake lan diresmiake dadi makam Ratu Pembayun. Ratu Pembayun pindah lan ganti jeneng, nganti ora ono jejake. Surakso Ismail dewe ora ngandakake, kapan ratu pembayun mati lan ana ngendi anake sing dikandung.

            “Sing tak ngerteni, garwo lan anak-anake Ki Ageng Karanglo dimakamkeana ing Prambanan,” ngendikane Surakso Ismail sing saben Kemis lan Jum’at buka lawang makam kanggo menehi kesempatan sapa sing pengen ziarah ana ing makam Ki Ageng Karanglo lan Ratu Pembayun.”

---

Selengkapnya...

RARA MENDUT LAN PRANACITRA

Crita Rara Mendut lan Prana Citra wis misuwur ing kalangan masyarakat. Nanging, ora ana salahe yen crita kuwi dicritakake maneh, amarga pancen ora bisa dipisahake saka sejarah lan masyarakat Kabupaten Pati, Jawa Tengah.

          Rara Mendut yaiku bocah wadon kang ayu pasuryane. Rara Mendut putri Ki Ragawangsa saka Desa Ragawangsa ing wilayah Kadipaten Pesantenan kala pemerintahan Adipati Jayakusuma. Rupa ayu lan budine kang luhur nggawe pencute nonoman marang dheweke. Nonoman ing tlatah kono kepengin nyunting Rara Mendut. Nanging, nalika kuwi Rara Mendut durung ngrasa siap dadi manten, mula saben ana sing nglamar ora tau ditampa.

Ing sawijining dina, Ki Ageng Jiwanala nekani omahe Ki Ageng Ragawangsa kanggo nyambung tali silaturrahmi. Amarga wis suwe ora tau kepethuk, kasebab loro-lorone padha duwe tugas ing kadipatenan. Ing acara silaturahmi kuwi, Raden Kumuda uga melu, Raden Kumuda iku putra kabanggaan Ki Ageng Jiwanala. Sabenere, silaturahmi iku salah sijining alesan kanggo buktekake ayune Rara Mendut lan kanggo nglamar Rara Mendut. Ora suwe, dianakake acara mantenan Rara Mendut kang ayu pasuryane karo Raden Kumuda kang gagah prakasa. Janji setia saurip semati diikrarke pasangan bebojoan iku.

Nanging, bungahe bebojoan iku ora suwe. Amarga ing sawijining dina Rara Mendut diculik karo nonoman loro saka Madura kang isih ponakane Patih Penjaringan. Nonoman loro kuwi jenenge Raden Kuda Panolih lan Raden Kuda Santeran, wong loro kuwi nduweni sifat kang sombong, congkak lan srakah. Dumeh isih kerabat saka penggedhe kerajaan, mula saben panjaluke kudu dituruti. Bener wae, tumindakke wong loro kuwi njengkelake wong akeh, nanging ora ana sing wani nglawan wong loro kuwi, kejaba Raden Kumuda. Supaya ora diece karo wong loro kuwi, Raden Kumuda ngoyak Raden loro kuwi karo nggawa tombak neng tangane. Wektu kuwi, Raden Ageng Ragawangsa cepet-cepet ngloprake kedadean iku lan njaluk pitulungan marang penggedhe kadipaten.

Raden Kumuda bisa ngoyak Raden Kuda Santeran lan Raden Kuda Panolih kang ndhelik ing Desa Randukuning. Kasunyatan nonoman brandhal loro kuwi kaweden lan akhire mati diunus tombake Raden kumuda. Mayate wong loro kuwi dikubur ing Desa Godi.

Katentreman uripe Rara Mendut lan Raden Kumuda jebul ora suwe amarga kudu nduweni nasib nelangsa sawise Kadipaten Pesantenan ditaklukake karo Panembahan Senopati saka Mataram. Kisahe diwiwiti saka anggepan Sultan Mataram marang tandha-tandha pembangkangan Adipati Jayakusuma sing wektu kuwi pancen saya prakasa. Satemene, Adipati Jayakusuma ora nduweni niat mbangkung dening kakuwasaane Mataram. Adipati namung sibuk bebenah lan mbangun, mulane nundha kunjungane ing Mataram. Kabeh salah paham kuwi dibuktekake karo keputusane supaya ora ngladeni serangan prajurit Mataram kang wis nyepaki wilayah Pati. Mulane ing pungkasan Adipati mrintahake kabeh kerabat kerajaan supaya bunuh dhiri bareng-bareng. Lajeng Adipati Jayakusuma dhewe kang ngadhepi Sultan Mataram,n anging akhire mati keunus tombak saktine Raja Mataram.

Pawarta kalahe Kadipaten Pesantenan tambah maneh karo tambahe kewajiban nyerahake bandha rampasan, klebu nonoman sing dibutuhake pihak Mataram. Rara Mendut uga malang nasibe, amarga klebu nonoman kang kudu diboyong ning Mataram lan tekan ing tanggane Tumenggung Wiraguna. Sawise weruh rencana Tumenggung Wiraguna kang arep ndadekake Rara Mendhut bojone, Rara Mendhut milih mati katimbang kudu nuruti kakerapane Tumenggung Wiraguna. Temtu Tumenggung Wiraguna ngrasa susah arep ngawini Rara Mendut. Nanging Tumenggung Wiraguna ora kentekan akal, dheweke meksa Rara Mendut supaya mbayar pajak sing gedhe supaya Rara Mendut ora bisa mbayar. Nanging Rara Mendut mesti bisa mbayar, amarga dheweke dodol rokok ing njaba genteng tumenggungan.

Ing sawijine dina, Rara Mendut ngerti yen ana nonoman ganteng kang lagi ngedu pitik jago ing ngarepe Tumenggung Wiraguna. Nonoman kuwi sebenere Raden Kumuda sing wis ganti jeneng dadi Pranacitra sing diangkat dadi punggawa tumenggungan sing nduweni tugas ngurusi jaran-jarane sang tumenggung. Tugas kuwi dilakoni Pranacitra kanthi siap-siap ninggalake tumenggungan karo Rara Mendut.

Ing sak tengahing wengi, Pranacitra lan Rara Mendut pancen bisa mlayu saka tumenggungan. Nanging, wong loro kuwi diburu para prajurit tumenggungan lan ditangkap maneh, diadhepake Tumenggung Wiraguna.

“Nyeraha Rara Mendut, kasebab mustahil anggonmu mlayu saka tlatah kene,” omongane Tumenggung Wiraguna.

“Aku ora bakal nyerah, senadyan aku kudu mati ing tangan paduka. Rasa tresna sing wis ana ing atiku kanggo kakang Pranacitra ora bakal musnah tekan kapan wae”, wangsulane Rara Mendut.

Temtu wae wangsulan kuwi nambah panase ati sang tumenggung sing ngrasa dilecehake. Saking panase, Tumenggung Wiraguna ngunusake kerise lan langsung nusuk ing dadane Pranacitra sing posisine ora bakal nglawan. Getih seger mancur saka dadane Pranacitra sing ngglethak neng pangkone Rara Mendut.

Jebul matine Pranacitra kuwi ora bisa ngubah kemantepan atine Rara Mendut marang Pranacitra. Rara Mendut ora nyerah marang Tumenggung Wiraguna.

Akhire, Rara Mendut ngrebut kerise Tumenggung Wiraguna, banjur ngunusake neng dhadhane dheweke, kadadean kuwi ndadak banget, Tumenggung Wiraguna namung bisa pasrah amarga rumangsa mateni Rara Mendut.

Nganti saiki, crita sing ngenesake kuwi isih dadi simbul crita katresnan kang abadi. Rara Mendut dadi panutan kang apik, amarga tetep setia marang bojone nganti mati.

---

Selengkapnya...

PASEBAN KEMANGI

Nalika Sultan Agung arep perang ngalawan Walanda ing Batavia, kabeh Adipati, Tumenggung lan para penggedhe kerajaan nganakake rembugan ing kerajaan Mataram. Banjur nemtukake panglima perange. Kang dipilih miturut kasepakatan mau yaiku Tumenggung Bahurekso, Adipati Kendal uga dadi Gubernur Pesisir Laut Jawa.

Bahurekso banjur nganaake rembugan kanggo persiapan perang nglawan Walanda. Dheweke ora milih tlatah ing pendhapa kadipaten, amarga tlatah sing dienggo rembugan kudu dirahasiakake. Banjur dipilih tlatah ing satengahing sawah, penere ing ngisor wit gedhe. Wit kuwi ing jaman saiki diarani “wit kemangi”.

Wit kuwi mapane ing tengah sawah (yen saiki neng tengah makam), Desa Jungsemi Kecamatan Kangkung. Wit kemangi kuwi awujud wit kang lurus mendhuwur kaya dene payung. Nalika para paseban nganakake rembugan ing kana, ora bisa didelok marang wong liya amarga dipayungi dening wit kemangi. Dipayungi tegese dipegeri nganggo “oyot mimang” kang ditandur dening Tumenggung Rajekwesi utawa Ki Gedhe Kemangi supaya ora bisa didelok dening telik sandine Walanda. Amarga mangkono, panggonan kuwi dijaga kanthi temen. Ora mung semono, ing kono uga dijaga kanthi cara batin lan spiritual.

Miturut crita tutur, oyot mimang asale saka ayat Al Qur’an. Oyot asale saka ayat. Dene mimang dijupukake saka ayat kursi. Ing ayat kursi ana pitung tembung “Ma”, satembung “Min” lan satembung “Man”.

Nalika semono panggonan kang tumuju ing paseban kemangi rame banget, amarga akeh wong dhuwuran lan leluhur Mataram tumuju ing kana. Ing saben panggonan dijaga dening para punggawa kang asale saka kadipaten Kendal. Nalika arep menyang paseban kemangi, ora bisa padha langsung tumuju ing kana. Ananging padha leren dhisik ing Padhepokan Laduni Faqoh, sing duwe Tumenggung Rajekwesi. Ing padhepokan kono nduweni daya spiritual kang gedhe banget.  Panggonan kuwi diarani desa Depok utawa Sukodadi (saiki).

Tumenggung Rajekwesi lan Kyai Akrobudin kang direwangi dening santri-santrine ngladeni wong-wong ndhuwuran uga prajurit sing jumlahe akeh banget. Dheweke uga nyiapake sangu nalika perang ing Batavia. Ananging ana masalah babagan ngileni sawah. Panggonan kang diliwati kali sing digawe dening Tumenggung Rajekwesi lan Kyai Akrobudin, dijenengi desa Kaliyoso.

Para pimpinan punggawa sing arep budhal perang menyang Batavia diwenehi arahan dening panglimane kang kumpule ing paseban kemangi. Ing kana akeh prajurit kang mlebu metu ning kemangi. Panggonan kuwi diarani Tlahab utawa Tlahaban.

Para punggawa sing arep perang diatur lan ora entuk nyedhaki Paseban Kemangi. Amarga wis ana panggonan dhewe yaiku ing sakiduling Paseban Kemangi, cedhak wit laban kang gedhe ing panggonan kono, para punggawa nglengkapi sanjata perang. Wit laban didadeake panggonan, sing diarani desa Laban. Sing nanggung jawabi para punggawa babagan pangan yaiku Kyai Syafrudin.

Dalan sing kanggo liwat tumuju paseban kemangi yaiku jalur lingkar ning lor lan uga bisa lewat wetan (lewat darat). Panggonan kuwi dijaga dening punggawa kang asale saka Pekalongan, pimpinan Kyai Tumenggung Panjirejo, ajudan Tumenggung Mandurejo, Adipati Pekalongan. Panggonan jagan kuwi saiki dijenengi Desa Rejo utawa Rejosari.

Perang ning Batavia banjur kedadean. Ananging nalika para penggedhe saka Paseban Kemangi padha gugur, isih ana wong tuwa sing ora gelem melu perang menyang Batavia, sanajan ilmu sing diduweni dhuwur. Wong tuwa mau ora tega ndelok peperangan. Dheweke banjur njaluk ijin njaga bekas panggonan paseban saka telik sandi Batavia. Panggonan paseban mau ana ing pucuk laut lan panggonan kuwi bisa kanggo sawah, panggonan kuwi banjur diarani Jungsemi.

Panggonan kuwi banjur dikramatake. Amarga ora sembarang wong sing bisa mlebu ing kono. Banjur ana kesapakatan yaiku yen para wong ndhuwuran arep bali ning Mataram, panggonan sing gawe temon yaiku tetep ning Kemangi. Kyai Lasidin banjur diutus kanggo njaga Jungsemi.

Akeh pusaka tokoh Mataram sing disimpen ning Kemangi, klebu cambuk Amal Rasuli weke Tumenggung Rajekwesi utawa Raden Sembara. Amarga mengkono, Kyai Lasidin uga mageri lan nandur pusaka ing Kemangi. Kyai Lasidin pesen yen arep khaul, kudu ning dina Jum’at kliwon wulan Asyura. Nanging yen ing wulan kuwi ora ana dina Jum’ate, khaul bisa dilaksanakake ing wulan Maulud utawa Rabiul Awal. Kyai Lasidin uga pesen supaya nyembelih wedhus sing wulune abang lan ing bengkekane ana werna putihe kaya dene sabuk. Kuwi lambang saka negara Indonesia arupa gendera abang putih.

Ing khaul-khaul saben telung tahun, Kyai Lasidin nyaranake supaya nyembeleh kebo bule. Kuwi kanggo peringatan wong-wong enom supaya waspada dening solah bawane wong-wong sing pakulitan bule.

Ing paseban kemangi, ana wong wadone loro yaiku Nyai Damariyah, adhine Pangeraang Karang Anom, lan Nyai Turunsih. Nyai Damariyah iku garwane Pangeran Sambong. Dheweke banjur dedonga kanthi khusuk supaya gandhulaning atine bisa slamet nglaksanakake tugas perang ing Batavia. Dheweke dedonga ing pinggir laut ing ngisor pandhan. Amarga mangkono, Nyai Damariyah luwih dikenal kanthi Nyai Pandansari utawa Sri Pandan.

Dene Nyai Turunsih tapa ing kulon. Panggonan sing dinggo tapa mau, saiki diarani hilir Kali Turunsih, sing nduweni akar bakal cerita asal-usule desa Sendang Sekucing.

Sing diarani paseban kemangi, ujude saiki yaiku sakgundhukan lemah kang mirip kuburan ing satengahing sawah. Ananging sabenere paseban kemangi iku panggonane dawa saka desa Jungsemi nganti desa Sendang Sekucing. Panggonan-panggonan kuwi nganti saiki dianggep keramat lan akeh wong sing ngarani angker.

Kaya dene ceritane Dwianto,S.Pd, Kepala SMU Negeri 1 Cepiring taun 2003. dheweke penasaran lan arep mbuktekake, yen jarene makam kemangi iku wingit. Bareng karo bojone, dheweke nggoleki makam kemangi mau. Sanajan dheweke durung ngerti panggonane makam, nanging dheweke ora nyerah takon mrana-mrene. Wong-wong sing ditakoni padha njawab kanthi kaget. Uga ora padha wani nunjuk nganggo tangan. Mung njawab kanthi omongan.

Dheweke banjur nututi dalan sing diuduhi mau. Kira-kira 100 meter dheweke tekan dalan sing tumuju ing makam, neng mburine banjur ana bocah cilik telu sing lagi dolanan ning pinggir sawah. Bocah telu mau banjur nyedaki lan takon marang dheweke. “Bapak lan Ibu apa arep lunga ning kuburaan kemangi?” Dheweke banjur njawab, “Ya”. Bocah telu mau banjur ngeter dheweke lan bojone ning kuburan kemangi.

Nalika meh tekan makam, dheweke noleh memburi amarga arep ngomong matur nuwun. Dheweke banjur kaget lan gethoke mrinding. Bocah telu mau wis ilang kanthi cepete.

Pancen antarane percaya lan ora percaya ngenai makam kemangi mau. Ananging miturut cerita tutur akeh kedadeyan kang wingit ing makam kemangi, kayata :

1. Akeh bocah cilik ilang, lan ditemokake dening keluwargane ana ing satengahing sawah sing ora adoh saka kuburan kemangi. Miturut bocah-bocah sing ilang mau, dheweke ana ing kutha kang bangunane endah banget.
2. Ujug-ujug ana kiriman semen kanggo mbangun mesjid sing jumlahe saktruk tronton kebak. Sawise ditampa lan didelok pengirime, jebule pengirime mau sing tau ilang ing sekitare kuburan kemangi lan wis dianggep mati.
3. Sawise prastawa Mataram nyerang Walanda ing Batavia, diceritakake yen alam kemangi kuwi dienggoni dening para lelembut kang asale saka Alas Roban. Ki Ageng Penatus, omahe ing Gringsing, kang mindhah lelembut mau. Miturut cerita, tlatah kemangi ora bisa dienggoni saka keturunan Ki Ageng Penatus.
4. Lan isih akeh maneh cerita-cerita  sing aneh nanging nyata anane.

Alam Kemangi sing wingit kuwi ana pengaruhe saka kekuatan ghaib kanga sale saka “oyot miming” sing ditandur dening Tumenggung Rajekwesi utawa Ki Gedhe Kemangi utawa Raden Sembara. Ing kono dijaga kanthi tanggung jawab dening Tumenggung Wongsokerrto (putra Tumenggung Kertiwongso, Tumenggung sing asale saka Jepara), sing luwih dikenal kanthi sebutan Mbah Lasidin.

---

Selengkapnya...

MASJID TINGGALANE SUNAN KALIJAGA ING DESA JATIREJO

 

Ora akeh sing ngerti yen sawijining masjid tinggalane Sunan Kalijaga sing ana ing desa cilik Jatirejo. Desa Jatirejo kuwi dumunung ing kecamatan Susukan, kabupaten Semarang. Masjid iku jenenge Masjid Baiturrohim. Konon dibangun dening sSunan Kalijaga in taun 1914 M.

Ceritane, sawijining dina Sunan Kalijaga lan Sunan Gunung Jati singgah ing sijining dhaerah. Sunan Kalijaga duwe karep arep bangun masjid ing dhaerah iku. Nalika Sunan Kalijaga lan Sunan Gunung Jati lagi golek panggonan sing apik kanggo ngadekake masjid. Sakwise wis nemokake panggonan sing apik ing kana malah ana wong lanang sing lagi ngewurake winih jagung.

Nanging sing ora bisa dicandak dening nalar winih jagung iku thukul dadi wit jati. Wiwit iku panggonan iku diceluk Jaten lan dhaerah sak sisihe diceluk Desa Jatirejo. Sing artine Jaten sing ayem tentrem, masyarakate makmur lan ora kurang sandang pangan.

Sakdurunge ngadekake masjid iku, Sunan Kalijaga ngejak tokoh masyarakat sakperlu rembugan. Panggonan kanggo rembugan iku ana ing Balai Panjang. Masyarakat percaya yen rembugan iku dianaake ana ng dina kemis pahing. Lan syukurane dianakake sesukke. Yaiku jumat legi. Mulakna wiwit biyen tekan saiki saben dina jumat legi dianaake syukuran lan dianggep dina kramat

Kala jaman dhisik masyarakat duweni tradisi yen duwe anak utawa sedulur sing lara, diajak neng Balai Panjang lan ditukokake jajan pasar ing kana. Banjur ndak wis mulih tekan omah larane iku wis mari.

Sakliyane iku uga ana crita yen jaman dhisik ana muadzin yen adzan bisa krungu tekan adoh banget sinaoso ara nganggo speaker. Sakwise muadzin iku seda, piyambake dimakamke ing sakcedake masjid. Tekan saiki makam iku esih rame diziarahi dening masyarakat sakperlu njaluk kaberkahan lan dongane bisa ijabah.

Amarga masjid Baiturrohim iku wis tuwa umure, masyarakat wis nganaake pemugaran marang masjid iku. Akeh hal-hal mistik sing wis kedadean ing masjid iku. Salah sijining tinggalane Sunan Kalijaga iku saka cagak ing sajerone masjid.

---

Selengkapnya...