AMPYAK AWUR-AWUR

Ana sakwenwen ing panggonan winadi ing Semarang. Tan Wan Sui nglumpukake para gefgedug laskare ngrembug owah-owahan kang lagi dumadi ing Kartasura. Katon melu sapatemon ing kalodhanan mau sawetara setana Krataon Kartasura kalebu Raden Mas Garedi sereta Narapraja utusan Adipati Mangunoneng lan Adipati Grobogan Martopuro.
“Sedulurku kabeh, Sinuhun Pakoe Boewono II dinane iki awit kalono palilahe Kumpeni wis kelakon Tumenggung Misuda, Tumenggung Plinggalaya minangka patih anyal nggenteni Kalenggahe Adipai Jaya Kusuma sing diukum buwang menyang Saila. Ateges bantuane Kartasura mokal bisa dialep-alep maneh. Kamangka perjuangan nginggalake Kumpeni saka Semarang kang wis lumaku rong taunan iki isih mbutuhake plabeya ala sethithik,” ujare Tan Wan Sui mbukani rembug.


Sapatemon dadi jinem. Kabeh padha nglanggana perang ora cukup mung didoli kuwanen. Nanging uga butuh sawernaning bedhama lan pasedhiyan lumbung pangan. Peribasan arepa nyawane rangkep yen maju menyang palagan kanthi weteng luwe tanpa tenaga padha wae kara serah nyawa tanpa paedah.
Nyipati Laskar Cina sajak nglokro kentekan daya, Raden Mas Garendi gage numpangi rembug. Dhasar cucut ing wicara, wisayahe Sinuhun Amangkurat III iku nyoba ngobarake rasa tethinge pribadhi marang Pakoe Boewono II dadi sentiment massa.
Gawang-gawang kelingan panalangsane eyange, Sinuhun Amangkurat III, kapeksa lengser saka dhampar Kartasura awit pokale Jepara, Demak, Tegal, Priangan, Cirebon lan Madura iring wetan.
Dene Amangkurat lll keplayu tekan Bangil nyawiji karo Untung Surapati. Nalika kekuwatane Untung Surapati kasil ditumpas Kumpeni (1706) Amangkurat sing katut kapikut nuli dibuwang menyang Sailan nganti sasedane.
Manut panemune Mas Garendi, menawa ora ana perang suksesi mau, lajer dhampar keprabon Kartasura kena dipesthekake bakal tumiba marang dheweke. Bisa dimangerteni menawa banjur thukul panggigit-igite marang thedak turune Pangeran Puger kang wis ngrampas hake nguwasani tanah Jawa.
Karana kuwi mumpung ana kalodhangan mirunggan, Mas Garendi nedyanggunakake gerakane Laskar Cina kanggo ngrebut bali dhampar Kartasura. Aku dhung merangi Kumpeni pengarep-arepe mau rinasa bakal gumlindhing tanpa pepalang, apa maneh bareng nyumurupi akeh sentaning Kartasura kang sejatine uga mendhem sengit marang Walanda.
Ngadeg saka palenggahane dimenuwih antuk kawigatane gegedhuke Laskar Cina Raden Mas Garendi miwiti sesorah.
“Para kadang-kadangku, among jalaran pari saghedeng sinuhun Pakoe Boewono II Tegal kiyanat ngedol nyawane paman Patih Adipati Natakusuma marang Kumpeni. Genah nata ing Kartasura kuwi miyur pribadhine tanpa adeg-adeg lan ora bisa dadi songsong agung minangka pengeyubaning kawula. Mula ana mung siji-sijining cara kanggo nerusake perluwangan ngelawan Walanda……”ucape sengaja dipedhot tengah dalan.
Swasana malih ayem. Mas Garendi ora enggal mbacutake rembug awit sajak pancen kepengin ngublak atine warganing Sapatemon.
Ora tahan meneng-menengan, tanpa sranti Tan Wan Sui muwus, “kalepmu cala sing kepliye, Den Mas.”
Wayahe Amangkurat III iku mesem. Nuli celathune kanthi swara nandhes lan antep, “Ampyak awur-awur. Bedahanden Kartasura. Singkirna Pakoe Boewono II!”
Sing krungu padha pandeng-pandengan.
“Haiyaaa, kuwi padha kalo sulung mlebu geni,” aloke salah saweneh gegedhuge Laskar Cina.
“Kartasura saiki lagi ringkih. Akeh sentana serta narapraja kanthi ora terangan-terangan mungsuhi sinuhun. Percayaa Pangeran Prangwedana, Pangeran Harya Buminata, Pangeran Harya Singasari, Adhipati Mangunoneng lan Adhipati Martopura nakal aweh penyang kuyung,” wangsulane Raden Mas Garendi.
Tan rinasa wektu terus lumaku. Taun 1742 kahanan ing Kartasura tambah drawasi. Kaya udan manteng sing wis titi wancine pecah. Kabar ngenani mbalelane Laskar Cina keprungu saya santer. Prajurit kraton tan kendhat siyaga. Ewa mengkono Sinuhun Pakoe Boewono II tansah melang- melang rumangsa kijenan awit ora ngerteni maneh endi kanca lan endi mungsuh ing antarane sentana dalah naraprajane.
Mbok menawa pancen wis tekan ing kalamangsane Kraton Kartasura musna saka bumi Jawa kaya kang nate diwacakake dening swargi Sinuhun Amangkurat Jawi. Dina dahuru kuwi akhire tumeka tanpa bisa diendhani maneh.
Phidha robing jaladri, Laskar Cina kang pandegani Raden Mas Garendi ngransek ngamuk panggung. Kumlebating tumbak, klewang lan pedang klewang lan pedang ander pepati. Jumedhoring mimis ing satengahing swara brondongan mercon nambahi kekesehing prajurit Kartasura kang ngira Laskar Cina duwe gegaman bedhil tanpa wilangan cacahe.
Kekeser ing yuda, prajurit Kartasura terus mundur sajrone tembok Baluwerti. Gapura Gapit ing papat keblat ditutup rapet. Aja maneh wong, ibarate laler wae kangelan golek bolongan kanggo nrabas mlebu. Awet yen ta benteng pertahanan kang pungkasan iki ngerti pecah, ateges Kraton Kartasura melu dhadhal.
Meruhi kahanan kang banget mutawatiri mau Pangeran Mangkubumi agahan manggihi Sinuhun Pakoe Boewono II kang isih kapernah rayine. “Dimas sunan, kagem kaslametanipun panjenengan sakulawarga, dalu menika kula aturi linggar saking kraton.”
Midanget atur mau sinuhun tumukul angluh. Kanthi tanpa greged panjenengane ngendika, “kangmas pangeran menawi Kartasura kedah runtuh kersanipun sesarean ajuring kuwada kula, ing ari-ari punangka kula ngersakaken mandheg dados senopati agung mbalekake mungsuh ing Rana Pabratan.”
“Dimas sunan, boten kok kula badhe ngucireng yuda. Nanging ningali imbalan kekiatan lalatinipun benjing siang Kartasura bakal dhawahipun kedah Laskar Cina ingkang kambiyantu sauntawis pangeran saha adipati dene boten kersa paduka badhe ngrebut wangsul Kartasura gampil nanging sadumuginipun papan panglereman dipun rancah malih,” sambunge Pangeran Mangkubumi kang disayogani dening Patih Singgalaya.
Pungkasane wengi iku Sinuhun Pakoe Boewono II sagarwa putra kendang sesideman ninggalake kraton nindakake wayang ono Magetan bener kairing Pangeran Mangkubumi dalasan Patih Pringgoloyo serta abdine liyane kang dituju Kadipeten Ponorogo manca negara ing brang wetan sing minangka isih setya marang Kartasura.
Sauntara ing dina kepindho dumadi perang campur ngrebut Buluwerti. Sawise ngerigakake kabeh kekuwatane, Gapura Gapit ing patang panggonan wekasane kelakon rinebut. Bebarengan iku Laskar Cina uga njebol tembok Cepusari sisih lor persis samburine kamar sarene sinuhun. Nanging jebul kedhaton wis tinemu suwung. Raden Mas Garendi dening Laskar Cina banjur sinengkakake madeg noto ajejuluk Sunan Amengkurat V sing uga ketelah Sunan Kuning.
Tuan chandake, 1743, ing Kadipaten Ponorogo. Tanpa kenyana-nyana Sinuhun Pakoe Boewono II nampa sowane Mayor Hegendorp saka Betawi, utusane Gubenur jendral anyar Baron van Imhoff kang ngenteni kelungguhane Adrian Valckenier. Cekak cukupe Kumpeni saguh njumenengake bali Sinuhun Pakoe Boewono II ing Kartasura.
“Mung, ana sarate, kanjeng sunan,” ujare Hogendorp.
“Blakakna Gendolop,” penganten sinuhun marang Hogendorp.
“Njeng sunan,” sambunge mayor mata siwer iku. “Ngrebut Kartasura saka tangane Garendi biyen gampang kaya nyebul keluk. Perang ing ngendi wae, emboh gedhe emboh cilik, mesthi nggawa pepati. Kabeh mau mbutuhake dhuwit ora sethithik. Kejaba kanggo nyukupi gegaman, uga ngragadi serdhadhu kang nandhang tatu utawa malah kurang bejane nemahi tiwas. Mula, Njeng sunan, Kumpeni njaluk pituwas lemah jembare 138.442 karya.”
Wilayah semono ambane kuwi, manut Mayor Hogendorp mreca ana 23 pangonan kan dumunung ing pesisiran. Krapinci Banten, Cianjur, Pucang, Pranak, Sumedang, Nglengkungan, Cikandang-Ciamis, Pamanulan, Ciasem, Gebang, Cirebon-Karangpasundan, Tegal, Brebes-Pemalang-Wiradesa, Pekalongan-Batang-Kaliwungu, Semarang-Demak-Jepara, Pati-Kudus-Cengkalsewu-Patiyam, Juwono-Rembang-Ngasem-Tuban, Sedayu-Lamongan -Gresik, Surabaya-Bangil-Lumajang, Madura-Sampag-Bleg, Pasuruhan-Sumenep-Pamekasan, Malang-Probolingga, Blambangan-Besuki-Banyuwangi.
Sinuhun Pakoe Boewowno II ujal ambegan. Kepara ketrecut panggresahe. Tlatah semono akehe cetha mujudake pitakon kang abot. Kejaba uga nuwuhake akibat kang ora bisa sinangga entheng. Amarga Kartasura bakal luwih kapencil ing pedhalaman awit sesambungan karo dhaerah manca ing pesisiran dadi tambah angel.
Nanging kepriye maneh. Meh setahun cumondhok ana Ponorogo pancen ora kepenak.
“Apa iya bakal selawase urip ing pengasingan?”
Mula kaya-kaya ora ana dalan liya kejaba manut krenahe Kumpeni. Perjanjen sing disodhorake Mayor Hogendorp kepeksa ditapakastani. Ing kalodhangan kuwi Adhipati Ponorogo saguh melu Njampangi.
Supaya ora ngawistarani, prajurit Ponorogo sadurunge disusupake luwih dhisik ing satengahe Kutha Kartasura kanthi cara mbebarang jantur tontonan Reog (iki sebabe kesenian Reog Ponorogo bisa tuwuh ngembaka ing Surakarta nganti seprene). Sawanci-wanci Kartasura digebug perang Kumpeni, prajurit Ponorogo kang namung mlaku dadi Reog mau melu cantut ngrabasa palangan saka tengah.
Kekuatan gabungan antarane serdhadhu Kumpeni kang asikep gegaman bedhil serta mriyem lan prajurit saka Kadipaten brang wetan Ponorogo iku pranyata ngluwihi amuking prahara. Ora ngerti sesilir bawang Kartasura dhadhal bisa karebut bali. Sunan Amangkurat V utawa Mas Garendi sing kober jumeneng nata udhakara wolong sasi lawase kepikut dadi bandan.
Tuan iku uga Sinuhun Pakoe Boewono II kondur agendator. Angles pengalihe nyumurupi Kartasura sing bosah-baseh. Akeh kawigunaan ing kutha raja kang remuk. Kawula nandang sansaya. Ing ngendi-endi pating blasah tilas papan pomahan kang mentas kober dadi awu ngebaki sesawangan.
Kadidene Negara Kartasura rinasa nyedaki puput. Ana ila-ila, keraton yen nate dibroki mungsuh ateges wis koncatan wahyu. Apa iki werdine waca sing nate dingendikakake dening Sunan Amangkurat Jawi swargi?
Arepa dikaya ngapa ngadhepi krisis kanegaran kang semono abote, tumrap Sinuhun Pakoe Boewowno II wis dadi kuwajibane minangka pewaris kekuwasaan Keraton Mataram nylametake sejarahe kerajaan ing tanah Jawa. Dalane ora liya sing luwih prayoga.
Ora ndadak ngenteni kesuwen sinuhun angahan nimbali patih njaba Priyagalaya lan patih njero kang ketamben diwisuda Adhipati Sindureja. Kabiyantu ahli nujum Tumenggung Wrendha Hanggawangsa serta Mayor Hogendorp, para priyayi agung mau kadawuhan madik-madik panggonan kanggo bakal adeging kraton anyar.
Ing sajrone laku, utusan nemokake panggonan telu sing diwawas prayoga, yaiku Desa Kadipala, Dusun Sala serta Desa Senansewu. Sawise dithinthingi, manut petugane Tumenggung Hanggawangsa, Desa Kadipala ora kuwat suwe nyangga adeging kraton senadyan mengkone bisa ngrembuka loh jinawi. Dene Sansewu kang mapan ing watesing Bengawan Sala angsare kurang becik. Saliyane bisa marahi kawula ing tanah Jawa bali Nggilut agama Budha, tlatah mau uga nyimpen sawab dumadine perang keluarga.
Kanthi mangkono mung kari Dhusun Sala kang kaanggep paling becik. Mayor Hongendorp dhewe sejatine ora pati mathuk awit Dusun Sala, klebu bumi perdhikan Sala sing ditetuwani Ki Gede Sala iki mujudake dhataran rendhah akeh rawane. Suwalike Tumenggung Hanggarawangsa rumangsa cocok. Sawise karembug para utusan golong-giling nyetujuni Dhusun Sala minangka gantine Kartasura.
Kanggo kaperluwan adeging kraton anyar Sinuhun Pakoe Boewono II matah penambahan Mijil dikatheni abdi dalem Suranata Kyai Ageng Kalifah Buyut, Mas Pengulu Fakih Ibrahim sarta Pujangga Raden Tumenggung Tietawiguna. Rong tuan candhake, mbeneri 17 Sura tahun Je 1670 (1745 Masehi), Sinuhun boyongan saka Kartasura angedhaton ing Sala kang sabanjure sinebut Surakarta Hadiningrat.
Babagan anyar iki pancen bisa nglestarekake sejarah kraton ing Jawa. Nanging pranyata durung kuwawa mbengkas krisis kanegaraan. Amarga isih akeh sentana, antarane Pangeran Harya Buminata, Pangeran Harya Singasari, Pangeran Prangwadana sarta penambahan puger ora nyarujuki sinuhun kang gampang ngeculake tlatah manca negara pesisiran marang Kumpeni.
Salah sawijine kraman sing paling ngancam Surakarta katindakake dening Pangeran Mangkubumi. Mbusuke Pangeran Mangkubumi nyawiji karo Raden Mas Said, putera Pangeran Mangkunegara Kartasura (Priyayi Pakoe Boewono II seje Ibu). Kang dibuwang Kumpeni ing Sailan. Perlwanane priyayi agung gamben cacah loro kasebut wekasan nyebabake tlatah Kraton Surakarta kaprail-prail dadi telu. Liwat perjanjen palihan negari Giyanti (1755) Pangeran Mangkubumi mandheg dadi nata ing Kasultanan Ngayogjakarta. Dene ana perjanjen Salatiga (1757), Raden Mas Said kajumenengake minangka Kanjeng Gusti Adipati Arya Mangkunegoro I.